ГАНБОЛДЫН ЭНХБАЯР
МУИС-ийн Нүүдэлчдийн Археологийн Хүрээлэнгийн ЭША
“Монгол дахь Пазырыкийн соёлын уналгын адууны тоног хэрэгсэл”
өгүүллийн бүтэц, бичлэгийн задлан шинжлэл
МУИС-ийн Археологийн антропологийн ЭШ-ний сэтгүүлийн 2024/25 онд хэвлэгдсэн дээрх өгүүллийнхээ бүтэц, бичлэгт тулгуурлан ЭШ-ний өгүүлэл бичих, судалгааны ажил хийхэд анхаарах зүйлсийн талаар Лекцийнхээ эхний хэсэгт, үргэлжлүүлээд Монгол Алтайн бүсийн Пакырыкийн соёлд хамаарах булшнаас гарсан адууны тоног хэрэгсэл, тэдгээр дээрх чимэглэлийн талаарх судалгаагаа дараагийн хэсэгт ярьж, оюутнуудын асуултад хариулав.
I. Эхний хэсэг:
Судалгааны ажил хийхэд, ялангуяа судалгааны өгүүлэл бичихэд Сэдэв их чухал. Сэдвийн томьёолол чухал байдаг. “Малын тоног хэрэгсэл” гэж ерөнхий нэрлэх, “Уналгын адууны тоног хэрэгсэл” нарийвчлан тусгай нэрлэх нь хүртэл өгүүллийн хамрах хүрээг тогтоож өгнө. “Малын тоног хэрэгсэл” гээд нэрлэчихвэл бусад малын тоног хэрэгсэл нь хаана байна вэ? гэх асуулт гарна. Ерөнхий том сэдэв таатай биш. Сэдэвтээ “живэх” аюултай. Зүйлчилсэн, жижиг сэдэв сонгох хэрэгтэй, тэгвэл үр дүн нь тодорхой байна. Би чадах болов уу, Ямар хэцүү юм бэ гэх халгах, халшрах байдал руу ч хүнийг оруулдаг. Эхний иймэрхүү даваагаа давчихвал, бас өөрийгөө таньдаг, би ямар арга барилаар ажилладаг хүн бэ, миний мөн чанар юу вэ гэдгээ мэдээд авдаг.
Ямар сэдвээр бичих вэ? Судалгааны ном зохиол унших, ялангуяа гол гол номыг уншсаны дараа, эрэл хайгуул хийх үед техникийн хувьд “мэдрэмж” төрдөг. Энэ чиглэлээр л бичвэл шинэ “юм” хийх нь гэсэн хандлага бий болдог. Судалгаа хийх явцад, эрэл хайгуул хийх явцад дараагийн судалгааны санаа орж ирдэг. Анх сонгосон сэдэв ч санамсаргүй байдлаар өөр сэдэв рүү орох байдал бий болдог. Нэг үгээр хэлбэл, сэдвээс сэдэв төрдөг.
Өгүүлэл-ийн бүтцэд Товч агуулга гэсэн хэсэг бий. Ямар сэдэв, агуулгын хүрээнд юуг авч үзсэн бэ, ямар эх хэрэглэгдэхүүн дээр ажилласан гэдгээ голлон танилцуулсан хэсэг байна. Дүгнэлтийн хэсгийн гол өгүүлбэр орох ёстой. Энэ өгүүллийг унших эсэхээ тогтоодог хэсэг бол Товч агуулга.
Түлхүүр үг-ийн хэсэгт өгүүллийг гол илэрхийлэх үгийг оруулна. Монголын Алтайн бүс нутаг, Пазырыкийн соёл, уналгын адуу, тоног хэрэгсэл гэх эдгээр үгс миний өгүүллийн “шигтгээ” үгс байна. Ийм агуулгыг л өгүүлнэ гэсэн үг.
Удиртгал хэсэгт хэн, хэзээ, хаана, ямар судалгаа хийснийг өгүүлнэ. Судалгааны тойм гэсэн үг, гэхдээ судалгааны бүх асуудлыг нэг нэгэнгүй дурдах хэрэггүй, яг өөрийн авч үзэж байгаа асуудлын хүрээний судалгааг тодорхой авч үзнэ.
Өгүүлэлдээ асуудлыг Дэд сэдвүүдээр тус тус авч үзнэ. Тухайлбал, энэ өгүүлэлд “Хазаарын багц”, “Эмээлийн багц”, “Чимэглэл” гэсэн дэд сэдвүүд байна. Дэд хэсэг тус бүрдээ дэвшүүлж буй асуудлаа дурдаж, шийдвэрлэнэ. Мөн судлаачдын байр суурийг дурдана.
Өгүүлэлд оруулсан Зураг (гар зураг, гэрэл зураг)-ийг тодорхой мэдүүлэх хэрэгтэй. Хэний, хэдэн оны, ямар бүтээлийн, хэддүгээр талаас авсан, тухайн бүтээл дэх хэд дэх зураг зэргийг тодорхой мэдүүлэх хэрэгтэй. Тухайлбал, Зураг 1. (Герасимович 1950: Рис. 20), Зураг 8. нь дотроо 4 бүрдэл зурагтай бол тус бүрийг 1, 2, 3, 4 гэхчлэн дугаарлах шаардлагатай.
Дүгнэлт хэсэгт ямар хэмжээний ямар материал дээр ажиллаж, ямар асуудлыг дэвшүүлсэн, хэрхэн шийдвэрлэсэн, ямар санааг дэвшүүлж байгаагаа дурдаж өгөх хэрэгтэй.
Өгүүлэлд бас Abstract байна.
Ном зүй-гээс хэр хэмжээний судлаач вэ гэдгийг харж болно. Ном зүйг хийхэд цэг таслал-ыг анхаарах хэрэгтэй, тэдгээр чинь чухал мэдээллийг агуулж байдаг. Сэтгүүл бүр Ном зүй хийх Стандарт-ыг заагаад өгсөн байдаг тул түүнд нь нийцүүлэх хэрэгтэй. Миний хувьд, Mendeley (?)-ийг ашигладаг.
II. Сүүлийн хэсэг:
Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Таван толгой-н отогт ажилласан үр дүнгээ танилцуулж, холбогдох материалын мэдээг өгөв.
Пазырыкийн соёлын нутаг нь Оросын Алтай, Монголын Алтай, Хятадын Алтайн нурууны бүсэд хамаарна. Пакырыкийн соёл бол Хүннүчүүдийн тэлэлтэд өртсөн соёл юм. Мөнх цэвдэгтэй холбоотойгоор олдворууд харьцангуй “сайн” хадгалагдаж үлдсэн байдаг. Гэтэл Хүннүчүүдийн олдвор нь Алтайн нурууны нам дор газраас олддогоос болоод их “эвдэрсэн” байдаг.
Булшнаас гарч ирж байгаа зарим олдвор нь “хэрэглээний” биш, “хүндэтгэлийн” зориулалттай байна. Чимэглэлүүд нь шүтлэг, итгэл үнэмшлийн утга бэлгэдлийг илэрхийлж байдаг. Археологийн судалгаа хөгжихийн хэрээр бодит тайлбар шаардагдаж байна. Судалгааны санаа дэвшүүлэхдээ ч судлаач хүн өөртөө ч гэсэн “эргэлзэж” байх хэрэгтэй. Өөрийн саналыг зөв гэвэл “туйлшрал” болно.
Оршуулгаас гарсан адууг “иж бүрэн” хэрэгсэлтэй оршуулсан байдаг. “Ёсыг бүрэн гүйцээж”, оршоох эзнийг дутуу юмгүйгээр нөгөө ертөнцөд хүргэх гэсэн санаа оршуулгаас харагдаж байна.
Зөөлөн хийцийн эмээл-ээс эсгий боловсруулалт, ноосон утас ээрэлт, хатгамал чимэглэл, дүрсийн бэлгэдэл, домог зүй, хэлц үгийн судлал, он цагийн тогтоох генетик судалгаа, аргадах тайх мялаах ёс гээд олон талыг харж судалгааг хийх болдог. Хүннүгийн эхэн үед “дөрөөгүй эмээл”, дунд үеэс “хатуу эмээл”, Сяньбигийн үеэс “дөрөөтэй эмээл” хэрэглэгдэж байж. Хүннүгийн эмээлийн загвар 4, 5 зууны дараа ч Солонгосын ноёдын булшнаас гарч байна, тэндхийн эрдэмтэд “нүүдэлчдээс сурсан” зүйл гэдэг.
Морины толгойн маск чимэг янз бүр байна. Бугын, янгирын маск байна. Оршоосон эзнийг нөгөө ертөнцөд хүргэх зам мөрийг мэддэг эдгээр амьтдыг дүр хувилгах байдлаар үзүүлсэн гэж бодож байна.
Уналгын адууны тоног хэрэгсэл дэх чимэглэл нь эзнийхээ зэрэг зиндаа, нийгмийн дэс дарааллыг илэрхийлдэг. Ёслол хүндэтгэлийн асуудалтай холбогдоно. Луу, галт шувуу зэрэг чимэглэл байна. Галт шувуу бол эмэгтэй хүний бэлгэдэл байна. Эмэгтэй хүний эмээл чимэглэл ихтэй, “хүнд” эмээл байна. Энэ нь эхнэр хүний гоёдог чимэглэдэг байдлыг, тэр байтугай нөхрийн зэргийг илэрхийлэх төлөөлөл байж мэднэ. Эрэгтэй хүний эмээл бол “хөнгөн” байна, өдөр тутмын хэрэглээнээс шалтгаалсан хэрэг байх.
Малтлага хийж, отогт ажиллах бол нэг хэрэг. Дур сонирхлоо дагаад, бие дасал болдог орчин нөхцөл, харин олдвор-оо танилцуулах, судлах бол шинээр мэдлэг бүтээх процесс юм. Мөсөн уулын орой, ёроол шиг л хэрэг.
Тайлан бичсэн: АМТ-ийн зөвлөх, доктор, дэд профессор Г.Цэцэгдарь
2025 оны 2 дугаар сарын 13 15:00 цаг
